Het ganzenbord, een spelklassieker met heel wat varianten
VIVES Spellenarchief huisvest één van de grootste collecties gezelschapsspellen ter wereld; met maar liefst 21.000 titels. Sinds 2019 ondersteunt Erfgoedcel Brugge de opmaak van een digitale inventaris van de deelcollectie oude bordspellen en speelprenten, met hulp van vrijwilligers.
Heel wat spellen zijn al de revue gepasseerd: oorlogs- en reisspellen, memory, slangen en ladders, zevenzak …. Wat het meest aan bod kwam, zijn de ganzenborden.
Een echt ganzenbord voldoet aan heel specifieke kenmerken. Zo bestaat het spelbord bestaat uit een ovaal speelvlak met 63 vakjes waarbij sommige vakjes een speciale betekenis hebben.
Heel wat bordspellen zijn gebaseerd op het originele ganzenspel, maar wijken sterk af qua vorm en inhoud. We laten je graag kennismaken met enkele originelen, imitaties en bijzondere afwijkingen. Wat ze allen gemeen hebben is een garantie op spelplezier.
Klassiek ganzenbord
Dit spel uit 1873 is een origineel ganzenbord. Het bestaat uit één baan met 63 vakjes en wordt met twee dobbelstenen gespeeld. Op de veelvouden van negen staat een gans afgebeeld (9, 18, 27, 36, 45, 54). De negenvouden min vier (5,14, 23, 32, 41, 50, 59) brengen je hetzelfde aantal vakjes verder. Gooi je bij de eerste worp een vijf en een vier, dan mag je meteen door naar 26. Is de eerste worp een zes en een drie, dan sta je al op 53. Bij een origineel ganzenbord vind je ook een aantal speciale vakjes, telkens op dezelfde plaats: de brug (6), de herberg (19), de put (31), het doolhof (42), de gevangenis (52) en de dood (58).
Spoorweg-spel
Bordspellen werden oorspronkelijk gemaakt voor volwassenen. Er werd vaak gespeeld met een inzet. Tijdens het spel kon je geld winnen of moest je betalen. Het verloop van dit Spoorwegspel vertoont grote gelijkenissen met een ganzenbord. Ganzen zijn er niet, maar de opdrachten zijn herkenbaar.
Vroom en Dreesman Jubileumspel 60 jaar service
In de jaren 1950-1960 werden veel spellen gebruikt voor promotie. Bij de aankoop van een product kreeg je een gratis spel cadeau, of de spellen dienden als reclame. Dit jubileumspel werd uitgegeven naar aanleiding van het zestig jarig bestaan van Vroom en Dreesmann Den Haag nv, een warenhuis in Nederland. Het is een imitatie van het ganzenbord, herkenbaar aan de baan en de opdrachten op verschillende vakjes. De spelregels wijken wel sterk af van het origineel ganzenbord. Zo zijn er bijvoorbeeld 100 vakjes in plaats van 63.
Oud-Hollandsch Ganzenbord
De naam doet anders vermoeden, maar dit is geen origineel ganzenbord. Daarvoor kent het spel een te afwijkend spelmechanisme. De inzet die men moet betalen bij het spel, en de spelregel ‘Een speler wiens plaats bezet wordt, moet zoveel punten terug als deze geworpen heeft’ stemmen niet overeen met de algemene spelregels voor een ganzenbord. Deze uitgaven werden vooral gedrukt om in een verzameldoos te verkopen.
Het Skating-Rink Spel
Dit spel uit 1899 vertoont nog weinig gelijkenissen met een ganzenbord. Het spelbord met één baan maakt plaats voor twee speelbanen: de ene in wijzerszin, de andere in tegenwijzerszin. Ook alle speciale vakjes van een klassiek ganzenbord zijn verdwenen. Rijdende of vallende rolschaatsers bepalen je lot in dit spel. De eerste Hollandse Skating-Rink werd te Rotterdam geopend op 13 augustus 1876. Waarschijnlijk is deze speelprent ontworpen om dat gebeuren te promoten. Het werd gedrukt door de gebroeders Koster te Amsterdam.
Ganzenbord met vliegtuig
Dit spel uit 1911 kreeg de titel ‘Ganzenbord met vliegtuig’. Dit spel heeft echter weinig kenmerken over van het origineel ganzenbord. Dit genre speelprenten wordt ook wel ‘reisspellen’ genoemd, omdat de spelers tijdens het spel vakjes met typische bezienswaardigheden bezoeken. Hoe dit spel precies werd gespeeld, dat weten we jammer genoeg niet. De spelregels ontbreken om ons hierbij te helpen.
Het Nieuw Vermakelijk Ganzenspel
Dit spel uit 1888 bewijst opnieuw dat ganzenborden al een lang bestaan kennen. Het behoort niet tot de originele ganzenborden, want hier wordt er gespeeld met inzet. Bekijk ook eens de indrukwekkende druktechniek van dit bordspel.
Ganzenbord!
Dit spel kreeg de naam ganzenbord, maar het kent niet alle kenmerken van een origineel ganzenbord. De vormgeving is wel zoals het originele spel: een ovaal speelvlak met 63 vakjes. De mooie illustraties maken dit spel bijzonder. Dit is houtsnijwerk, waarvan de vakjes achteraf handmatig ingekleurd zijn.
In de jaren 1930 werden heel wat spellenboeken uitgegeven. In zo’n boek stonden verschillende bordspellen samen. Dit spel maakte onderdeel uit van zo’n spellenboek. Geen ganzen, maar apen staan centraal. Circusvoorstellingen met een honden- en apenspel waren in die tijd erg populair. Op het bord vinden we een rond spel met 60 vakjes. Een aantal vakjes zoals ‘de brug’ en ‘de waterput’ met hun bijhorende acties werden wel overgenomen uit het originele ganzenbord.
Telephoonspel
In 1887 werd dit spel ontwerpen. De ganzen hebben plaats gemaakt voor gebouwen, maar het spelbord met één ovaalvormige baan blijft herkenbaar. Het laatste vakje is nummer 50 en stelt het Centraal Bureau voor. Alle huizen (vakjes) zijn door telefoonlijnen verbonden. Bijzonder aan dit spel is ook het startnummer: twee in plaats van één.
Ganzenbord
Veel grafische ontwerpers gebruikten het ganzenbord-systeem als basis voor een eigen variant. Maar dit was niet altijd in het voordeel van het speelplezier. Studies bewijzen immers dat het originele spelconcept goed uitgebalanceerd is, waardoor het spelverloop als aangenaam ervaren wordt. Zo zijn er in dit spel 90 vakjes, in plaats van 63.
Knecht Rupprecht-Spiel
Dit kerstspel ontleent zijn spelverloop aan het ganzenbord. Centraal staat Ruprecht, de knecht of hulp van Sint-Nicolaas (Nigelaüs, Nikolaus, Samichlaus, Weihnachtsmann en andere benamingen) in verschillende Duitse regio’s. Knecht Ruprecht draagt meestal bruine of zwarte kledij, heeft een baard en draagt een roe aan zijn gordel. Op zijn rug draagt hij een korf, waar de geschenken in zitten (meestal mandarijnen, pinda's, chocolade en gemberkoek). Enkele vakjes op het spelbord zijn gekoppeld aan speciale acties, net zoals bij een ganzenbord.