Shotjes voor de nieuwsjunk Over geloofwaardigheid van en in live blogs

Ik wil u verleiden tot een gedachte-experiment. Ik neem u graag mee naar een film. Een Western om precies te zijn. Zonder verder een woord te zeggen, heeft u waarschijnlijk een beeld in uw hoofd: stoere mannen (en vrouwen), paarden, revolvers. Goed en kwaad is herkenbaar aan de kleur van de hoed (wit is goed, donker is slecht). En aan het einde winnen de witte hoeden. In die Western is geen plek voor vliegende schotels en aliens. Tenminste: dat verwacht u niet. En niet alleen dat u geen vliegende schotels en aliens verwacht, als ze in de film voorkomen, is de kans groot dat u het een beroerde Western vind (overigens bestaat er een western met vliegende schotels, echt). Buitenaardse wezens horen in een ander genre film: een science fiction, of een parodie.

Dan nu het gedachte-experiment: wat gebeurt er in uw hoofd du moment er een vliegende schotel in een Western landt? Verzet, gok ik. Opstand? Minder dramatisch dan: ongeloof. Misschien een glimlach. Het doet ook iets met onze relatie: steeds als ik een film voorstel, zult u twijfelen aan mijn genre-kennis. Het was leuk, maar het blijft waarschijnlijk bij die ene keer. Het gedachte-experiment toont aan dat een genre niet alleen een classificatie is van gelijkwaardig gevormde teksten (of beelden, of schilderijen, of films ...), maar dat een genre ook iets doet: het mobiliseert verwachtingen en bepaalt, gegeven een situatie, acties.

Genre normeert en constitueert -- het sluit in en uit en wijst alternatieven aan en af. Dus: paarden: ja; vliegende schotels: nee.

Een genre is een sociale actie. Genre schrijft voor wat en hoe iets gezegd en geschreven kan en mag worden bij situaties die zich herhalen. Zo weten we wat we moeten zeggen en doen bij een begrafenis en een huwelijk -- en wat niet. Of wat er wel of niet mag bij een verdediging van een proefschrift. We halen die situaties niet door elkaar en dus ook niet datgene wat we daar doen en zeggen. Sterker: we laten ons door de situatie beperken in ons handelen en taalgebruik. Anders gezegd: genre normeert en constitueert -- het sluit in en uit en wijst toegestane alternatieven aan. Voor een Western geldt dan ook: paarden: ja; vliegende schotels: nee.

Als aan genreconventies wordt gehouden, en de tekst overeenkomt met de verwachtingen van haar publiek, kan presence ontstaan. Presence is de afwezigheid van het besef dat een verhaal, beeld, tekst, of andere uiting wordt geremedieerd. Presence is het gevoel 'helemaal op te gaan' in een verhaal. Mensen verliezen zich dan in een boek of film. Een heerlijk gevoel, een gevoel ook waarbij acceptatie kan ontstaan en, daarmee effecten van geloofwaardigheid. Niets overtuigt meer dan deel uit te maken van een verhaal dat zich ontvouwt. De vertelde wereld is even de werkelijke wereld -- dit is waar! Ja, er kunnen foutjes in sluipen, maar in essentie is de vertelde wereld een geaccepteerde wereld. U begrijpt dat elke tekstschrijver, filmmaker of kunstenaar haar publiek wil laten vergeten dat ze toezien en het liefst mensen in een werk trekken. Om dat te bereiken, moeten een aantal drempels worden beslecht. Genre helpt daarbij door een receptuur te bieden waarmee presence kan worden bereikt. De eerste deelvraag luidt hoe journalisten dat doen.

Journalisten die livebloggen maken gebruik van routines en conventies. Ze wegen voortdurend (ir)relevante informatie af tegen (on)zekerheid. In welke mate informatie (ir)relevantie en (on)zeker is, wordt bepaald door de manier waarop journalisten aan hun informatie komen. Journalisten rechtvaardigen keuzes voortdurend door hun claims overeenkomstig de kwaliteit van hun informatie te presenteren.

Een belangrijke conventie van livebloggers is om kennis te baseren op betrouwbare bronnen. Daarbij speelt de ethos van een bron een doorslaggevende rol. Journalisten gebruiken vooral formele bronnen (woordvoerders, minsters, trainers). Omdat een formele bron wordt vertrouwd, wordt diens boodschap dat ook. Soms, zeker met acute situaties, zijn er nog geen formele bronnen die iets kunnen zeggen of weten formele bronnen niet hoe iets precies zit. Dan kunnen livebloggers ooggetuigen inzetten. Maar dat gebeurt slechts sporadisch.

De verwachting was dat tijdens een ramp of een aanslag het aantal ooggetuigen in een live blog hoog zou zijn. Veel mensen zitten immers op social media, en berichten vaak snel en direct over een gebeurtenis. Journalisten hoeven de berichten maar van X, Insta of Facebook te halen. Toch worden deze berichten niet on live blogs opgenomen. Journalisten hebben weinig vertrouwen in de onbekende accidental journalists. Ze hebben weinig tijd om uitgebreid te checken wie achter de accounts schuilgaan.

Om toe te treden tot de discour gemeenschap van livebloggers moeten (potentiële) leden zich schikken naar de mores van de gemeenschap. Anders gezegd: je bent een liveblogger als je de conventies en routines die daarbij horen ook volgt.

Overigens gaven journalisten aan dat er een verschil in de productie is van live blogs over een acute situatie enerzijds en over politiek en sport anderzijds. Live blogs over brekend nieuws is een sociaal proces: meerdere journalisten van dezelfde redactie werken samen aan één blog. Vaak zijn er een of twee journalisten die de verschillende bijdragen uit de redactie over de gebeurtenis checken, bewerken en plaatsen. Bij sport en politiek is er sprake van een grotere mate van redactionele autonomie: livebloggers werken veelal alleen aan hun live blog. Daarbij hebben ze wel voortdurend contact met collega's.

Opvallend is dat de verschillende journalisten, werkzaam bij verschillende platforms en schrijvend voor verschillende live blogs (brekend nieuws, sport en politiek) veelal overeenkomstige routines en conventies hanteerden. Het sociale proces van schrijven, het verwerven, claimen en rechtvaardigen van kennis, specifieke expertise en organisationele en technische skills blijken sterk overeen te komen. Zo sterk, dat we een discours gemeenschap van livebloggers vermoeden: een groep professionals die in hun handelen sterk op elkaar lijken.

Een discours gemeenschap wordt bijeengehouden door overeenkomstige routines en conventies ten aanzien van communicatie, communicatief doel en de inzet van (specifieke) genres. Artsen, juristen of wetenschappers zijn voorbeelden van een discours gemeenschap. Om toe te treden, moeten (potentiële) leden zich schikken naar de mores van de gemeenschap. Anders gezegd: je bent een liveblogger als je de conventies en routines die daarbij horen ook volgt. Doe je dat niet, dan dreig je door collega's niet serieus genomen te worden. Net als andere gemeenschappen, sluit ook een discours gemeenschap in en uit. Een zo'n (belangrijk) mechanisme is dat van de bronnenselectie.

In de keuzes voor of tegen bronnen en hoe die bronnen in live blogs worden ingezet, kunnen we dus veel afleiden hoe journalisten met geloofwaardigheid omgaan. Uit een inhoudsanalyse bleek dat journalisten maar weinig bronnen gebruiken -- ze schrijven vooral over wat ze zelf weten. Àls ze bronnen gebruiken, dan kiezen ze vooral formele bronnen (ministers, burgemeesters, spelers, politici, woordvoerders). De tweede soort bron die ze kiezen zijn andere media (collega's), pas dan worden ooggetuigen ingeschakeld. Ten slotte zoeken journalisten maar zelden een expert. Deze volgorde -- formeel, media, informeel, expert -- vonden we in zowel live blogs over brekend nieuws (aanslagen, rampen), politiek, als sport. Uiteraard verschilden de aantallen gebruikte bronnen per live blog, maar er is wel sprake van een zich herhalend patroon of, beter: een duidelijke conventie hoe met bronnen om te gaan.

Journalisten vertrouwen op hun bronnen om informatie te presenteren. Bronnen en informatie worden platgeslagen: als de bron betrouwbaar is, dan is de informatie dat ook. Door letterlijk te citeren of juist te parafraseren, 'organiseren' journalisten dan ook de verantwoordelijkheid voor de inhoud. Ze kunnen kritiek daarop, als deze bijvoorbeeld niet blijkt te kloppen, omdat de informatie wel relevant was, maar onzeker, wegwuiven: zij hebben alleen genoteerd wat werd gezegd, zelf hebben ze dit nooit beweerd.

ALS JOURNALISTEN PARAFRASEREN, ZETTEN ZE WAT WORDT GEZEGD NAAR HUN EIGEN HAND. JOURNALISTEN DIE PARAFRASEREN, INTERPRETEREN.

Tussen citeren en parafraseren zit overigens een duidelijk verschil: formele bronnen worden vooral geciteerd, andere bronnen geparafraseerd. Als journalisten citeren, zetten zij de bron centraal. Hun verhaal is dan leidend, ze nemen dan ook de versie van de werkelijkheid over zoals de formele bron die ziet en vertelt. Alternatieve lezingen komen nauwelijks aan bod, of hebben geen bepalende kracht in het verhaal. Dat komt omdat niet-formele bronnen vooral worden geparafraseerd. Als journalisten parafraseren, zetten ze wat wordt gezegd naar hun eigen hand. Journalisten die parafraseren, interpreteren. Ze zetten bronnen in om hun versie van de werkelijkheid te onderbouwen.

Live blogs zijn niet alleen populair onder journalisten, maar blijken ook uit bezoekcijfers populair te zijn onder publiek. Gebruikers bezoeken gemiddeld vaker en langer live blogs dan andere artikelen online. Opvallend, want van de gebruiker wordt veel geëist. Een live blog is fragmentarisch, onzeker en onmiddellijk. Desalniettemin blijken actieve gebruikers het format juist op te zoeken om op de hoogte te blijven van de actueelste ontwikkelingen op gebied van sport, politiek of brekend nieuws. Wie zijn dat, waarom doen ze dat en wat vinden zij van de geloofwaardigheid van live blogs?

We hebben twee verschillende onderzoeken naar publiek gedaan: een kwantitatief onderzoek naar motieven van live bloggebruik tijdens de eerste lockdown in 2021, en een focus groep onderzoek over geloofwaardigheid van live blogs. Uit beide onderzoeken komt een beeld van zeer kundige mediagebruikers die kritisch staan tegenover de inhoud van live blogs. Ze volgen hun nieuws op de voet en kunnen, op afroep, inhoud van diverse bronnen met elkaar vergelijken. De live bloggebruiker is dan ook het best te typeren als een nieuwsjunk.

Tijdens de lockdown zochten respondenten van onze enquête live blogs op om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen. Hun aantal nam wel af – in het begin gebruikte bijna een kwart van hen een live blog, na drie maanden was daar ruim 12 procent van over. Die uitkomst heeft ons verrast. Uit onderzoek blijkt dat juist het wegnemen van onzekerheid een belangrijk argument is om in tijden van crisis nieuws te consumeren. Na enige tijd neemt de behoefte om nieuws te consumeren echter af. De onzekerheid wordt niet meer weggenomen en het nieuws over onzekere tijden gaat gebruikers weerstaan. Behalve bij de (kleine) groep nieuwsjunks: zij blijven hun onzekerheid voeden door live blogs (een onzeker format) te volgen over een onzekere periode (Covid-19).

Het live blog is een format dat gebruikers uitdaagt zich onmiddellijk tot een zich ontwikkelende werkelijkheid te verhouden. Respondenten hadden het over een puzzel, een detective of een mysterie

Uit het focusgroepenonderzoek bleek dat live bloggebruikers zeer actieve mediavolgers zijn. Ze zijn zeer kritisch over brongebruik en transparantie van informatie. Ze zijn zeer goed op de hoogte van de actualiteit (politieke en sport) of volgen een actuele gebeurtenis via meerdere kanalen en media. Citaties, cijfers, beeldmateriaal (foto’s, visualisaties en video’s) en primaire bronnen worden als zeer geloofwaardigheid ervaren. Gebruikers van live blogs willen graag weten welke auteur het live blog schrijft en zien graag meer links naar achtergronden (ook buiten een medium). In live blogs over sport willen gebruikers meer emoties teruglezen – sport, meer dan politiek en brekend nieuws is immers emotie, de gebruikers zijn vaak fans van een club of atleet.

Het live blog is een format dat gebruikers uitdaagt zich onmiddellijk tot een zich ontwikkelende werkelijkheid te verhouden. Respondenten hadden het over een puzzel, een detective of een mysterie. Voor sport gold dat fans niet zonder nieuws over hun atleet of club konden. Zij volgden de gebeurtenissen op de voet om vooral op de hoogte te blijven. Voor alle respondenten gold dat zij fouten actief repareerden, informatie contextualiseerden en aanvulden om zo een compleet beeld te krijgen van een zich ontvouwende actualiteit. Daarbij was hun kritiek op de kwaliteit niet altijd mals. Toch bleven ze live blogs opzoeken, niet ondanks deze tekortkomingen, maar dankzij: een live blog is hun manier om actief met een zich ontwikkelende narratief te bemoeien.