Als sinds 2019 werkt VIVES SpellenLab samen met Erfgoedcel Brugge en enkele geëngageerde vrijwilligers aan de registratie, bewaring en ontsluiting van de historische spellencollectie die het beheert. De erfgoedcollectie bestaat uit ca. 5.000 stukken die staan voor bijna 300 jaar spelgeschiedenis, van 1738 tot vandaag. De spellencollectie wordt stelselmatig online toegankelijk gemaakt via de Vlaamse erfgoeddatabank en ook thematisch via het stedelijk erfgoedplatform ErfgoedBrugge.be.
In september 2024 opende het Brugse Volkskundemuseum opnieuw de deuren. Na vijf maanden van structurele werken pakt het museum uit met een vernieuwde opstelling, waarin ook erfgoedspellen van VIVES SpellenLab een plaats krijgen.
Erfgoedcel Brugge vervulde hierbij een makelaarsfunctie tussen het lab en Musea Brugge en greep de herinrichting van dit museum van alledag aan om een fysiek collectievenster voor het SpellenLab te realiseren. Ook de wens van Musea Brugge om meer participatief te verzamelen en inclusief te werken, wordt samen met VIVES en de erfgoedcel aangepakt. Op Erfgoeddag 2024 sprokkelden de drie partners samen getuigenissen over erfgoed en spel die samen met de collectie van VIVES SpellenLab in het Volkskundemuseum te zien zijn.
Om de zes maanden leent het SpellenLab een nieuwe selectie spellen uit, telkens rond een ander thema. De eerste set focust op het thema Brugge: spelletjes die ooit in de stad werden gespeeld of gemaakt, of die er op de één of andere manier naar verwijzen. Ontdek enkele hoogtepunten in deze e-tentoonstelling!
Kan je er niet genoeg van krijgen? Breng dan zeker ook eens een bezoekje aan het Volkskundemuseum zelf, waar je deze spellen (en meer!) nog in levende lijve kan gaan bewonderen tot januari 2025.
MONOPOLY
Wie dit spel kent, weet dat de gemoederen hoog kunnen oplopen wanneer het wordt gespeeld. Maar wist je ook dat de eerste versie van Monopoly bedacht werd door een vrouw? Elisabeth Magie ontwikkelde het spel om de economische principes van Georgisme te illustreren, waarbij een belasting op land en natuurlijke grondstoffen een eerlijke verdeling van rijkdom moest bevorderen. Ze doopte het 'The Landlord's Game'.
In de jaren daarna werd The Landlord's Game aangepast en gespeeld door verschillende gemeenschappen. Verschillende versies en regels werden toegevoegd door diverse spelers, wat leidde tot meerdere varianten van het spel.
In 1933 kwam Charles Darrow in aanraking met een versie van het spel en maakte zijn eigen aangepaste versie, die hij "Monopoly" noemde. Hij introduceerde het spel aan de speelgoedfabrikant Parker Brothers, die aanvankelijk terughoudend was, maar later toch akkoord ging met de productie van het spel. In 1935 kocht Parker Brothers de rechten van zowel Darrow als Elizabeth Magie en begon met de massaproductie van Monopoly. Het spel werd een enorm commercieel succes, vooral tijdens de Grote Depressie.
Na de initiële lancering in de Verenigde Staten, werd Monopoly snel populair in andere delen van de wereld. Het spel werd vertaald en aangepast aan de lokale markten, met versies die kenmerkende straatnamen en plaatsen uit verschillende landen bevatten. In de decennia daarna zijn er talloze speciale edities, thema-edities en elektronische versies van Monopoly uitgebracht. Dit exemplaar uit 1961 is een Vlaamse uitgave, met plaatsen zoals de Nieuwstraat, de Veldstraat en de Brugse Steenstraat.
Mens erger je niet
"Mens erger je niet" is een klassiek bordspel dat bij ons heel populair is. De geschiedenis van dit spel gaat terug naar het begin van de 20e eeuw en heeft wortels in verschillende oudere spellen. De oorsprong ervan kan worden teruggevoerd naar het Indiase spel Pachisi, dat al eeuwenlang wordt gespeeld. Pachisi is een traditioneel bordspel dat wordt beschouwd als een van de voorlopers van moderne kruisspellen.
De directe voorganger van "Mens erger je niet" is het Duitse spel "Mensch ärgere Dich nicht", ontworpen door Joseph Friedrich Schmidt in 1907 en commercieel uitgebracht in 1914. Schmidt baseerde zijn spel op Ludo, maar maakte enkele aanpassingen om het spel eenvoudiger en sneller te maken.
Het spel werd geïntroduceerd in Nederland onder de naam "Mens erger je niet". De exacte datum van introductie is niet duidelijk, maar het werd al snel zeer populair, vooral vanwege de eenvoudige regels en het competitieve karakter.
"Mens erger je niet" werd een geliefd spel in onze huishoudens. Het werd vaak gespeeld tijdens familiebijeenkomsten en feestdagen, en heeft een speciale plaats in onze cultuur ingenomen. Het spel is synoniem geworden met gezelligheid en familieplezier, ondanks de soms frustrerende momenten die het kan opleveren.
Ganzenspel
De koning onder de gezelschapsspellen is misschien wel het Ganzenspel. Het is een klassiek bordspel met een Europese oorsprong en wordt soms ook "Het spel van de gans" of "Goose Game" genoemd. Het stamt uit de late 16e eeuw en ontstond waarschijnlijk in Italië. Er wordt verondersteld dat het spel werd ontwikkeld en populair werd in de adellijke kringen van Florence.
Het spel verspreidde zich snel door Europa, vooral nadat het door Francesco de' Medici, een lid van de invloedrijke Medici-familie, als cadeau naar koning Filips II van Spanje werd gestuurd. Dit hielp dan weer bij de verspreiding van het spel naar andere Europese hoven.
Het klassieke Ganzenspel wordt gespeeld op een spiraalvormig bord met 63 genummerde vakjes. Spelers werpen dobbelstenen om hun stukken te verplaatsen en proberen zo snel mogelijk het laatste vakje te bereiken, waarbij ze onderweg diverse obstakels en bonussen tegenkomen, zoals bruggen, doornstruiken en herbergen.
Het Ganzenspel werd en wordt vaak gebruikt als educatief hulpmiddel om kinderen rekenvaardigheden en het idee van oorzaak en gevolg bij te brengen. De eenvoudige en duidelijke spelmechanismen maakten het ook een uitstekend middel voor morele en sociale lessen. Tegen sommige van die lessen kijken we tegenwoordig aan met een volledig andere blik. Zo bezingt dit Ganzenbord, uitgegeven door Solo, niet alleen de kwaliteit van deze margarine, maar ook van de koloniale economie die destijds nodig was om het goedje te produceren.
In de 19e en 20e eeuw bleef het Ganzenspel populair, vooral in Europa. Het werd uitgebracht door verschillende uitgevers en fabrikanten, met tal van variaties en aanpassingen, waaronder thematische versies en versies met historische en culturele motieven. Dit exemplaar werd in Brugge gedrukt en toont daarmee ook verschillende Brugse stadszichten en landschappen.
Tegenwoordig wordt het Ganzenspel nog steeds gespeeld en gekoesterd als een traditioneel bordspel. Het blijft populair vanwege zijn eenvoudige regels en het feit dat het geschikt is voor spelers van alle leeftijden. Er zijn ook digitale versies beschikbaar die het spel een moderne twist geven.
Halma
Halma werd uitgevonden door de Amerikaanse chirurg Dr. George Howard Monks in 1883 of 1884. Dr. Monks was een liefhebber van bordspellen en creëerde Halma om een strategisch en toch eenvoudig spel te bieden. Het spel werd voor het eerst gepubliceerd in 1885 door E.I. Horsman Company, een Amerikaanse speelgoed- en spelletjesfabrikant. De naam "Halma" komt van het Griekse woord voor "sprong", wat verwijst naar de manier waarop stukken over elkaar heen kunnen springen tijdens het spel.
Halma wordt gespeeld op een bord van 16 bij 16 vierkante vakjes (soms ook op een bord van 8 bij 8). Het spel kan met twee of vier spelers gespeeld worden, waarbij elke speler 13 of 19 stukken (meestal kegeltjes) heeft. Het doel van het spel is om alle eigen stukken van de ene hoek naar de tegenovergestelde hoek van het bord te verplaatsen.
Spelers mogen hun stukken één vakje per beurt verplaatsen naar een aangrenzend vakje of over andere stukken heen springen, vergelijkbaar met dammen. Hierdoor kunnen spelers lange ketens van sprongen maken, wat strategische planning vereist. Halma werd snel populair in zowel de Verenigde Staten als Europa. Het spel was geliefd vanwege de eenvoudige regels en de diepgaande strategie die nodig is om te winnen.
In 1892 werd een variant van Halma geïntroduceerd in Duitsland onder de naam "Stern-Halma" (Sterren Halma), later bekend als Chinese Checkers. Deze versie gebruikt een stervormig bord en is wereldwijd zeer bekend geworden. Ook deze speldoos biedt de kans om Chinese Checkers te spelen: op de achterzijde van het Halma-bord is ook een stervormige ondergrond gekleefd.
Lotto
Het bordspel Lotto, ook wel bekend als een vorm van “bingo”, heeft een lange geschiedenis. Het werd voor het eerst populair in Italië rond 1530 onder de naam “Lo Giuoco del Lotto d’Italia", en verspreidde zich later naar andere Europese landen. In Frankrijk werd het spel in de 18de eeuw bekend als een vermaak voor de aristocratie, onder de naam "Le Lotto". Het spel bestond uit kaarten met nummers en fiches waarmee spelers hun nummers konden bedekken zodra deze werden opgeroepen.
In de 19e eeuw werd Lotto populair als een educatief kinderspel in Duitsland, waar het werd gebruikt om kinderen te leren rekenen en hun geheugen te trainen. Deze educatieve varianten hadden vaak thema's zoals dieren, vormen of woorden om kinderen te helpen leren terwijl ze speelden.
In ons land werd de moderne versie zoals we die vandaag kennen, voor het eerst geïntroduceerd in 1978 door de Nationale Loterij. De naam "Lotto" komt van het Italiaanse "lotto", wat "lot" of "loting" betekent. In een Lotto-spel kiezen spelers een aantal nummers en winnen ze prijzen als hun gekozen nummers overeenkomen met de getrokken nummers.
Hoewel de Nationale Loterij in Brussel is gevestigd, werd het concept van openbare loterijen in de 15de eeuw in Brugge gestimuleerd. De stad speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van het loterijconcept door een van de eerste moderne loterijen te organiseren in 1441 om geld in te zamelen voor het financieren van de bouw van stadsmuren. Dit wordt beschouwd als een vroege voorloper van de huidige loterijen, waaronder Lotto.
Kwartetspel
Het kwartetspel is een eenvoudig kaartspel dat zijn oorsprong vindt in het midden van de 19de eeuw, voornamelijk in Nederland en Duitsland. Het spel draait om het verzamelen van sets van vier kaarten (een "kwartet") die bij elkaar horen op basis van een bepaald thema, zoals dieren, voertuigen of beroepen. Het werd aanvankelijk populair als een educatief spel voor kinderen, omdat het op een speelse manier kennis over verschillende onderwerpen overbrengt.
De spelregels zijn eenvoudig: spelers vragen elkaar om kaarten om kwartetten te verzamelen, en wie de meeste kwartetten heeft, wint. Door zijn eenvoudige structuur en educatieve waarde werd het spel een favoriet in gezinnen en scholen.
In de loop van de 20ste eeuw werd het kwartetspel verder ontwikkeld en uitgebracht door verschillende uitgevers, waaronder bekende spellenmakers als Jumbo en Ravensburger. Het spel werd vertaald naar verschillende thema’s, zoals sprookjes, natuur en cultuur, en werd wereldwijd verspreid.
Tot op de dag van vandaag is het kwartetspel een klassieker onder de kinderspellen, geliefd vanwege de eenvoudige regels en de mogelijkheid om kinderen op een speelse manier te laten leren en verzamelen.
Technisch Kwartet
Een “technisch kwartet” is een variant van het klassieke kwartetspel, maar in plaats van thema's zoals dieren of beroepen, richt het zich op technische onderwerpen of producten. Elk kwartet bestaat uit vier kaarten die betrekking hebben op een bepaald technisch onderwerp, zoals auto's, vliegtuigen, schepen, of elektronica. De kaarten bevatten vaak technische specificaties en gegevens over het onderwerp, zoals: snelheid, vermogen, gewicht, bouwjaar en capaciteit.
Het doel van een technisch kwartet is hetzelfde als bij het traditionele spel: spelers proberen sets van vier bij elkaar horende kaarten te verzamelen door om beurten kaarten te vragen aan medespelers. Wat dit type kwartet speciaal maakt, is dat het spelers ook technische kennis bijbrengt. Bijvoorbeeld, bij een auto-kwartet kunnen spelers leren over verschillende automerken en hun eigenschappen, zoals motortype en topsnelheid.
In het IJspaleis
Dit is een heel bijzonder stuk uit de collectie van VIVES SpellenLab. We weten namelijk niet veel over dit spel. Het is vermoedelijk van Duitse origine geproduceerd door de spellenuitgever “Schmidt & Römer” uit Leipzig (1881-1937). Dit kunnen we afleiden uit het feit dat de titel overplakt werd, iets wat deze uitgever bijna met al zijn niet-Duitstalige titels deed. Ook het gebruikte lettertype voor de spelregels aan de binnenkant van het deksel is typisch voor deze uitgever.
De versie op deze foto is een Franstalig exemplaar genaamd “Au Palais de Glace”. Maar het SpellenLab bewaart ook een Nederlandstalige versie, met dezelfde kenmerken.
Dit is een vrij uniek spel. Nergens kunnen de onderzoekers van het SpellenLab extra informatie vinden. Het komt ook niet voor in collecties van musea en privéverzamelaars!
Het speelbord toont een ijspiste zoals die bestonden eind 19de eeuw. Specialisten dateren het spel rond 1885. Op de ijspiste is een baan getekend startend op vakje 1 en eindigend op vakje 64. De baan toont schaatsbewegingen rechtdoor en in cirkels. Hier en daar kruisen de banen elkaar.
Zes spelers kunnen met een tinnen schaatsfiguurtje proberen als eerste op vakje 64 te eindigen door het gooien van twee dobbelstenen. Vooraf moeten de spelers een bepaalde afgesproken inzet betalen. Wie op een kruising eindigt met een even getal mag twee plaatsen extra vooruit en krijgt een fiche (of cent) uit de kas. Eindigt je figuur op een oneven kruising dan moet je figuur één plaats terug en betaal je een fiche (of cent) terug aan de kas. De winnaar krijgt de inhoud van de kas.
Domino
Domino is een eeuwenoud spel dat zijn oorsprong vindt in China, waar het vermoedelijk werd uitgevonden in de 12de eeuw. De eerste domino's waren gemaakt van hout, ivoor of bot en waren versierd met verschillende cijfers. Het spel verspreidde zich via handelsroutes naar andere delen van Azië en later naar Europa.
China
In de Chinese cultuur werd domino gespeeld als een strategisch spel, met de originele sets die bestonden uit 32 stenen. Elk stuk vertegenwoordigde een combinatie van de 21 mogelijke worpen met twee dobbelstenen.
Europa
In de 18e eeuw arriveerde domino in Italië, waar het verder ontwikkeld werd. Italianen introduceerden de nu populaire dubbel-6 set, die bestaat uit 28 stenen, en het spel kreeg zijn moderne regels. Het spel werd populair in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, waar het ook vaak in salons werd gespeeld.
Domino wordt wereldwijd in verschillende regio's en culturen gespeeld. Enkele plaatsen waar het spel bijzonder populair is, zijn:
- Latijns-Amerika: In landen zoals Cuba, de Dominicaanse Republiek en Puerto Rico is domino een cultureel icoon en wordt het vaak gespeeld in sociale bijeenkomsten, cafés en op straat.
- De Caraïben: Domino is een veelgebruikt spel op de meeste eilanden, waar het vaak wordt gespeeld tijdens feesten en familiebijeenkomsten.
- Afrika: In landen zoals Nigeria en Ghana is domino een populair spel dat vaak wordt gespeeld in sociale settings en op evenementen.
- Europa: In landen als Spanje en Italië zijn er ook domino-clubs en toernooien, en het spel wordt vaak in cafés gespeeld.
- De Verenigde Staten: In de VS zijn er gemeenschappen, vooral in steden met een sterke Latijns-Amerikaanse en Caribische bevolking, waar domino regelmatig wordt gespeeld. Domino-toernooien worden vaak georganiseerd.
- Azië: In sommige Aziatische landen, zoals Vietnam, zijn er ook lokale varianten van domino die gespeeld worden.
Over het algemeen is domino een spel dat mensen verbindt en vaak in sociale omgevingen wordt gespeeld, waardoor het zijn populariteit in diverse culturen behoudt.
Meer van dat?
Heb je de smaak te pakken gekregen en ontdek je graag wat voor moois VIVES SpellenLab nog in petto heeft? Breng dan af en toe eens een bezoekje aan het Volkskundemuseum in de Balstraat. Geraak je er niet? Niet erg, je kan de erfgoedcollectie ook online ontdekken.