Արևմտյան Հայաստանը հայ ժողովրդի պատմական տարածքն է կամ Օսմանյան կայսրության 6 հայկական գավառները, որոնք պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում գտնվել են տարբեր կայսրությունների և երկրների տիրապետության ներքո։ Ջավախքի բնակիչների մեծ մասի նախնիները Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության ժամանակ տեղահանվել են հենց Արևմտյան Հայաստանից և հիմնականում Էրզրումից։
Այս անգամ Jnews-ի լրագրողները բացահայտեցին իրենց նախնիների հայրենիք Էրզրումը, որից հետո ուղղվեցին դեպի Տիգրանակերտ (Դիարբեքիր), Նեմրութ լեռ և Մուշ։
Կարմրականաչավուն Էրզրումը
Էրզրումի լեռները կա՛մ կրակի մեջ այրվում են, կա՛մ պատված են զմրուխտով։ Տպավորություն է, որ արծիվները քեզ են նայում սրածայր ժայռերի միջից: Միայն այս լեռների ու անտառների միջով անցնելով ես հասկանում, թե ինչի միջով են անցել Հայոց ցեղասպանության ժամանակ մեր նախնիները՝ հասնելով Վրաստան։ Ջավախքի յուրաքանչյուր բնակիչ գիտի գյուղի անունը, որտեղից եկել են իր նախնիները։ Սակայն որտե՞ղ են Արծաթ, Վել, Սնկարիչ կամ Անկարիչ գյուղերը, Ջինիս, Բարիշակավ... բոլորը ջնջվե՞լ են աշխարհի երեսից, թե՞ անուններն են փոխվել՝ այս հարցերի պատասխանները շատ դժվար է գտնել։
Էրզրումը սովորական քաղաք է, նորակառույց շենքերով, աչքի է ընկնում միայն քաղաքի կենտրոնում գտնվող հնագույն ամրոցը։ Բերդի բակում կան թնդանոթների արկեր՝ որպես պատերազմների ու բերդի վրա արշավանքների մասին հիշեցում։ Պատերի մոտ դրված են «ղոչերը»՝ խոյի տեսքով խիզախությունը անձնավորող քարերը, նաև՝ խաչքարեր։ Թանգարանում, որը գտնվում է բերդի պարիսպների ներսում, այս քաղաքի պատմության մեջ հայկական հետքի ոչ մի հիշեցում չկա։ Բերդի ներսում գտնվող հայկական եկեղեցին՝ հայկական քրիստոնեական եկեղեցուն բնորոշ գմբեթով, վերածվել է մզկիթի։
Դեղնանարնջագույն Դիարբեքիրը (Տիգրանակերտ)
Դիարբեքիր տանող ճանապարհին հանդիպում ես ոսկե դաշտերի, այսպիսի տեսք ունի Ախալքալաքը օգոստոսին: Սկզբում զգում ես ցուրտը, պատուհանից վերջ չունեցող ձյունածածկ սարերն են երևում, մենք ավելի ու ավելի ենք բարձրանում։
Դիարբեքիրի կամ Տիգրան Մեծի ամրոցը, հենց ամրոցի պարիսպների մեջ է գտնվում հին քաղաքը։ Դիարբեքիրն ընդարձակվել է նոր շինությունների հաշվին՝ քաղաքի ծայրամասում, արդեն բերդ-ամրոցից դուրս։ Տիգրանակերտն աշխարհի ամենամեծ ամրություններից է, որը պահպանվել է մինչ օրս։ Այս շենքը բաղկացած է արտաքին և ներքին մասերից։ Բերդը կառուցվել է Տիգրան Մեծի օրոք, այսինքն՝ մ.թ.ա 1-ին դարում։ Ունի 16 աշտարակ և չորս դարպաս (երկու արտաքին և երկու ներքին)։
Տասնաչք կամուրջը, որը հայտնի է նաև որպես Պոնտական կամուրջ Տիգրիս գետի վրայով, հնագույն կամուրջ է, որը գտնվում է Դիարբեքիր քաղաքում (հայտնի է նաև որպես Ամեդ)։ Այս կամուրջն ունի պատմական մեծ նշանակություն և ճարտարապետական արժեք։
Որպես կամրջի կառուցման ժամանակշրջան հաճախ նշվում է XI դարը։ Նրա «Տասնաչք» անվանումը գալիս է նրանից, որ կամուրջն իր հիմքում ունի տասը կամար։ Այն ծառայել է որպես կարևոր տրանսպորտային զարկերակ և վկայություն հին ժամանակներում հայկական մշակույթի և տեխնիկայի բարգավաճման մասին։
Այսօր կամուրջը շարունակում է ծառայել որպես զբոսաշրջային տեսարժան և պատմական հետաքրքրություն ներկայացնող վայր:
Նեմրութ լեռան հեթանոս աստվածները
Մեր պատմական հայրենիքի մյուս գրավչությունը Նեմրութ լեռն է։ Սա պատմական վայր է, որը գտնվում է Թուրքիայի հարավ-արևելքում՝ Ադիյաման նահանգում։ Սա մի լեռնագագաթ է, որի վրա գտնվում են հսկայական հուշարձանի մնացորդները, որը կառուցվել է անտիկ ժամանակաշրջանում՝ մ.թ.ա. 1-ին դարում։
Ոլոր-մոլոր ճանապարհը տանում է դեպի համաշխարհային մշակույթի այս հուշարձանը։ Արևելյան և արևմտյան կողմերի հարթավայրերում կան արձաններ, բարձրաքանդակներ և մակագրություններով այլ հուշարձաններ։ Նեմրութ լեռան համալիրը 8-9 մետր բարձրությամբ արձաններով շրջապատված սրբավայր է։ Սրբավայրի կենտրոնը լեռան գագաթի փոքրիկ քարակույտն է՝ 49,8 մետր բարձրությամբ, հիմքում՝ 150 մետր լայնությամբ։ Համարվում է, որ հողաթմբի տակ է գտնվում այս համալիրը կառուցած Անտիոքոս Ա Կոմմագենցու գերեզմանատունը։ Ժայռոտ գագաթի եզրերը, որի վրա գտնվում է սրբավայրը, երեք կողմից վերածված են ընդարձակ տեռասների։ Արձանները պատկերում են գահին նստած հեթանոս աստվածներին, իսկ մեջտեղում՝ Արամազդի (հին հայկական պանթեոնում գտնվող գերագույն Աստծո՝ Աստվածների հոր) արձանը։ Հուշարձանի հուշատախտակի վրա նշված են Արամազդի և Զևսի անունները։ Այս հուշարձանի մի կողմում տեղադրված են Արամազդի որդիների՝ Միհրի և Վահագնի արձանները, իսկ մյուս կողմում՝ Կոմմագենե աստվածուհու և Անտիոքոս I-ի արձանները։ Թագավորը պատկերված է Տիգրանի հայկական թագով։ Մինչև պատվանդանները բարձրացող ուղղանկյուն մեծ սալերի վրա հարթակների երկու կողմերում քանդակված են թագավորի նախնիների պատկերները չորս հունարեն արձանագրություններով, ինչպես նաև Արամազդի, Միհրի և Վահագնի հետ թագավորի ողջույնի տեսարանները։ Դարերի ընթացքում արձաններ են կոտրվել, գլուխներն ընկել են ու գտնվում են դիերի կողքին։
Զմրուխտյա Մուշը
Հայ ժողովրդի պատմության մեջ Մուշը մնում է դիմադրության և ազատագրական պայքարի խորհրդանիշներից մեկը։ Մուշ քաղաքն այն կենտրոններից էր, որտեղ գործում էին ֆիդայիները։ Նրանք դիմադրության տարբեր ձևեր են իրականացրել, այդ թվում՝ զինված գործողություններ օսմանյան իշխանությունների դեմ, պաշտպանելով հայկական համայնքները հարձակումներից և դիվերսիոն գործողությունների իրականացումից։
1907 թվականի մայիսի 27-ին հայ ազգային-ազատագրական շարժման հերոս Գեւորգ Չաուշը վիրավորվել և զոհվել է Սուլուխի կամրջի մոտ տեղի ունեցած անհավասար մարտում։ Գեւորգ Չաուշը թաղված է Մուշում։ Երկար տարիներ թե՛ Արեւելյան Հայաստանից, թե՛ աշխարհասփյուռ հայկական գաղթօջախից Մուշ էին այցելում՝ Սուլուխի կամրջի մոտ իրենց հարգանքի տուրքը մատուցելու հերոսին։ Այդ պատճառով Սուլուխի կամուրջը 1996թ.-ին պայթեցվել էր: Պայթյունի ժամանակ կամրջի երեք կամարներն ամբողջությամբ փլուզվել էին, և կամուրջը դարձել էր անանցանելի։ Մուշի հայ համայնքն անմիջապես արձագանքել էր այս հանցագործությանը։ Արմեն Գալստյանի գլխավորությամբ Մուշի հայությունը մի քանի անգամ գրավոր դիմել է Եվրոպայի խորհրդին, և վերջապես 2009 թվականին կամուրջի երեք կամարները վերականգնվել են։
Սրանով մեր Արևմտյան Հայաստանով ճանապարհորդությունն ավարտվեց՝ հաջորդների ակնկալիքով։