Foto (boven): Gezicht op de aanleg van de Leidse Hout. 1929-1932. Hendrik Jonker. Uit de collectie van Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV29329E.32.
Boompje groot, plantertje dood
Dat klinkt wat bot. Maar het past wel bij Erfgoed Leiden en Omstreken. Veel van wat wij doen is bestemd voor mensen die nu nog niet geboren zijn. Monumenten, archieven en archeologische objecten moeten ook in de toekomst te gebruiken en te beleven zijn. Het afgelopen jaar brachten we de jonge bouwkunst in kaart. Met de stad bekijken we wat het bewaren waard is. Het ontwerp voor onze nieuwe publieksruimten is af. Plannen voor de verduurzaming van ons gebouw zijn concreter. Het digitaal depot draait. Het collectiebeheer wordt verbeterd. Onze website, waar we de burgers mee bedienen, is in verbouwing. En achter de schermen werken we hard aan de mogelijkheden van de Omgevingswet. Ik zie het als het planten van bomen. Over honderd jaar hebben de mensen in deze regio profijt van wat we het afgelopen jaar deden. Dat inspireert.
Ariela Netiv - directeur
Ariela is inmiddels met vervroegd pensioen. Arthur Barendsen startte per 1 juni 2024 als onze nieuwe directeur.
Evenementen
Openbaarheidsdag
Op 3 januari 2023 was het Openbaarheidsdag. Dit jaar waren na 75 jaar de dag- en nachtrapporten en processen verbaal van de Leidse politie uit 1947 - het naoorlogse Leiden - in te zien. De schaarste na de Tweede Wereldoorlog is duidelijk merkbaar door de vele diefstalmeldingen van bonnen voor o.a. voedsel, textiel en keukengerei. Maar ook het dossier waarin stukken te lezen zijn over het samenstellen en inrichten van een zuiveringscommissie voor leerkrachten geeft een interessant tijdsbeeld.
Foto (links): fragment uit de processen verbaal uit 1947 van de Leidse politie, met een stukje stof van een gestolen jas.
Historische Trekvaartdag
Op de Historische Trekvaartdag op 15 april opende Erfgoed Leiden zijn depot voor iedereen. Je hoorde en zag meer over de routes, de dienstregeling, de financiering, de paarden, de jagers en verhalen van internationale passagiers. Kortom, hoe deze varende intercity in de 17de en 18de eeuw precies werkte.
Afbeelding (rechts): De Naakte sluis aan de Jan van Goyenkade. Aquarel. Gerardus Johannes Bos, ca. 1874. Uit de collectie van Erfgoed Leiden, PV_PV4877.6a.
Museumnacht
Op zaterdagavond 3 juni gingen onze deuren weer open voor Museumnacht. De hele avond stond er een enorme rij voor de VR-bril, waarmee je Leiden van rond het jaar 1600 kon ervaren. Auteur Stefan Glasbergen vertelde in de filmzaal over de Leidse gifmengster Goeie Mie. Vervolgens maakte je in het depot kennis met haar slachtoffers. In de serre mengde je net als Rembrandt verschillende ouderwetse pigmenten tot verf en maakte je een eigen meesterwerk. En natuurlijk was er muziek: Rock City Horns, een negenkoppige band uit Amersfoort.
Foto (links): collega's van Erfgoed Leiden en vrijwilligers als spoken uit het depot.
Nationale Archeologiedagen
In het weekend van de Nationale Archeologiedagen, op 17 en 18 juni, had je de unieke kans om te komen kijken naar de archeologische vondsten uit het ZARA-blok op de Haarlemmerstraat. Leren schoenen, een ruiterspoor, zilveren gespjes en insignes en een bijzonder gave uilenbeker. Na een flitslezing kon je de vondsten in het echt bekijken in de vergaderzaal en het depot.
Foto (rechts): tijdens de Nationale Archeologiedagen toont collega Chrystel de oudste resten van Leiden aan het publiek.
Open Monumentendagen
De Open Monumentendagen Leiden 2023 stonden in het thema van Levend erfgoed. Naar schatting kwamen 14.364 bezoekers een kijkje nemen in de 32 voor publiek opengestelde monumenten. Bij elkaar werden ruim 35.910 bezoeken gebracht aan monumentale panden en locaties.
Een fietsroute had plekken van herinnering aan de Tweede Wereldoorlog als leidraad. In het stadhuis kon je filmbeelden bekijken over het verenigingsleven in vroeger tijden. Collega Susan gaf drie keer een lezing over het dagelijks leven in het Gravensteen. Ze vertelde over Maria van Nispen, die rond 1700 het Gravensteen bestierde. Bijzonder was ook de samenwerking met de Leidse Speeltuinverenigingen; in geen enkele stad zijn zoveel prachtige speelparadijsjes te vinden.
Afbeelding (links): het campagnebeeld van de Leidse Open Monumentendagen 2023.
Eureka! Leidse historische ontdekkingen
Eureka! Bijna iedereen kent wel dat heerlijke gevoel na het doen van een ontdekking. Ook in Leiden doen experts nog steeds bijzondere ontdekkingen. Welke dat zijn? Drie experts van Erfgoed Leiden vertelden op 7 oktober in de bibliotheek van BplusC over hun Eureka-moment als het gaat om archief, archeologie en bouwhistorie. Voor een volle zaal geïnteresseerde luisteraars!
Foto (rechts): Collega's Chrystel, Edwin en Cor nemen bloemen in ontvangst na de presentatie van hun Eureka-moment.
Vrijwilligers
Nieuw crowdsourcingsysteem
De vrijwilligers die helpen met inventarisatieprojecten leerden dit jaar omgaan met het nieuwe collectiebeheersysteem Nexus (zie: hoofdstuk Digitaliseren en doorzoekbaar maken). Daarnaast begonnen we met het uittesten van een nieuw crowdsourcingsysteem: Atlantis. Bij crowdsourcing kunnen vrijwilligers waar én wanneer ze willen gegevens invoeren voor in ons collectiebeheersysteem. De grote groep vrijwilligers die zich bezighoudt met de invoer van genealogische gegevens ging in het nieuwe systeem aan de slag met geboorteakten van de gemeente Katwijk. Op termijn hopen we ook projecten gericht op het grote publiek beschikbaar te stellen via Atlantis. Op deze manier zullen onze collecties steeds beter ontsloten worden.
Personendatabase
Dankzij de inzet van de vrijwilligers gingen we in de loop van het jaar voorbij de 7,2 miljoen records in de personendatabase. Ook zijn veel archieven beschikbaar gemaakt voor onderzoek.
Dossier071
Het digitaliseren van de politiearchieven van Leiden, uit de oorlogsjaren 1940 t/m 1945, loopt bijna ten einde. Een overzichtelijke tijdlijn geeft een goed beeld van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar werkten er ruim 100 enthousiaste vrijwilligers mee aan Dossier071. Met als resultaat zo’n 258.893 door hen ingevoerde persoonsvermeldingen. Uit de in 2023 45.117 ingevoerde mutaties proberen we nog meer persoonsvermeldingen te halen. Dit jaar zijn de volgende projecten voltooid:
Rechercheboeken | Hierbij namen de vrijwilligers de teksten uit de civiele rechercheboeken over per ’mutatie’. De getranscribeerde tekst kan mogelijk nuttige informatie bevatten voor nabestaanden, en geven een algemeen beeld over het leven en de problemen die mensen voelden tijdens de oorlog. In totaal zijn er 22.960 mutaties verwerkt binnen dit project.
Controle processen-verbaal 1943-1945 | Bij voorgaande projecten voerden de vrijwilligers de tekst twee keer in. Indien de teksten niet met elkaar overeenkwamen, kozen de vrijwilligers de meest correcte versie. Deze controleslag verlaagt de foutmarge van de overgenomen tekst.
Doorzoekbaar maken politierapporten Katwijk | Bij het doorzoekbaar maken van de rapporten worden de teksten doorzocht op naam en functie, waardoor de scans beter te vinden zijn. Hiervoor is het handig als we relevante persoonsgegevens (naam, rol, beroep etc.) uit de teksten filteren. Hieruit verkregen we 26.305 persoonsgegevens en 195.459 locaties. Dit draagt bij aan het moderniseren van de zoekfunctie die hierdoor verbetert, en zo dus betere en gerichtere zoekresultaten levert.
Apart bewaarde processen-verbaal Leidse Politie 1940-1945 | Hierbij haalden en noteerden de vrijwilligers de belangrijkste gegevens van de processen-verbaal uit de tekst. De details uit deze teksten helpen gebruikers bij het terugvinden van relevante informatie over hun familieleden.
Molenmuseum de Valk
Het jaar 2023 stond voor Molenmuseum de Valk in het teken van records! 33.165 bezoekers bezochten de molen. De wieken maakten 375.000 omwentelingen. Het team breidde in april uit met een derde molenaar voor zestien uur per week. Het molenteam bestaat nu uit vijf mensen. Als voorbereiding op een schilderbeurt in 2024 is er een historisch kleuronderzoek uitgevoerd.
Onze wettelijke taken: verzamelen, beheren, inspecteren
Archieven
Cor de Graaf nieuwe gemeentearchivaris
De gemeente Leiden heeft per 1 januari 2023 een nieuwe gemeentearchivaris. Cor de Graaf is benoemd tot gemeentearchivaris van Leiden, én alle gemeenten waarvoor Erfgoed Leiden het archiefbeheer- en toezicht uitvoert. 175 jaar geleden kreeg Leiden haar eerste gemeentearchivaris. Cor startte als tiende in deze functie.
Foto (links): gemeentearchivaris Cor de Graaf in de het depot van Erfgoed Leiden.
Aantal archiefinspecties: 17 || Nieuwe aanwinsten van 2022 in meters: ca. 98 meter (Leiden en regiogemeenten) || Totaal aantal archief in kilometers: ca. 17 km
E-mailarchivering
In 2023 vonden twee regio-bijeenkomsten plaats waar medewerkers van onze regiogemeenten informatie uit konden wisselen. Met name de e-mailarchivering kwam dit jaar veel aan bod. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) stelde een Selectielijst e-mailarchivering op die criteria meegeeft volgens de zogenaamde Capstone-methode. Van sleutelfiguren (denk aan burgemeesters of directeuren) wordt de mailbox voor altijd bewaard; van anderen worden mails na zeven jaar vernietigd. Maar hoe belangrijk is het eigenlijk dat al die mails bewaard blijven? Na wat testen lijkt dat de hoeveelheid e-mails die absoluut bewaard zouden moeten blijven maar een klein percentage uitmaakt van het totale e-mailverkeer. Deze testen, inmiddels ook breder uitgezet, lopen nog door in 2024.
Bouwdossiers en informatie-uitwisseling
Ook zijn we gestart bij een tweetal gemeenten met (het voorbereiden van) het digitaliseren van bouwdossiers. Hierdoor kan een aanzienlijk deel van de vele fysieke meters in het archief vervangen worden door digitale exemplaren. Dit gebeurt inmiddels ook voor Leiden. Verder wisselde het inspectieteam een aantal keer informatie uit over de toekomst van archiefinspectie met Stadsarchief Delft.
Bijzondere archiefaanwinsten
Turks archief
In mei gingen we een bijzondere samenwerking aan met het Turks Archief. Deze unieke website bewaart herinneringen van mensen uit Leiden en omgeving met een Turkse achtergrond. Niet alleen de persoonlijke verhalen en foto’s van de eerste arbeidsmigranten, maar ook archiefmateriaal over de lange relatie tussen Nederland/Leiden en Turkije. Dit online archief zal voor volgende generaties veilig bewaard worden in het digitale archief (e-depot) van Erfgoed Leiden.
Foto (links): directeur Ariela Netiv met Emine Güney en andere betrokkenen bij het Turks Archief.
Filmclub LVSL
In september kwam het archief van Filmclub LVSL naar Erfgoed Leiden. Deze werd midden in de oorlogsjaren van de Tweede Wereldoorlog opgericht door een aantal enthousiaste smalfilmers. De club heette toen Leidse Smalfilm Liga.
Foto (rechts): gemeentearchivaris Cor de Graaf tekent de overeenkomst, samen met leden van de filmclub André van der Tuijn, Hans van Gerven en Nelleke Hovestreydt.
Archief Dik Parlevliet
In oktober ontvingen we een Katwijks archief van Dik Parlevliet. Parlevliet deed in het verleden veel onderzoek naar onder andere de archeologie, gebouwen en grond in Katwijk en omgeving. Hiervan bouwde hij een waardevol en veelzijdig archief op, zowel digitaal als op papier.
Foto (links): ondertekening door gemeentearchivaris Cor de Graaf en Arend Parlevliet, broer van Dik Parlevliet. Links burgemeester Cornelis Visser van Katwijk.
Archeologisch depot
Binnengekomen projecten
Er zijn 17 projecten bij ons binnengekomen, waaronder uiteenlopend archeologisch materiaal uit een opgraving aan de Bloemistenlaan, ten zuiden van de binnenstad. De opgraving vertelt ons veel over de ontwikkeling van de leefomstandigheden van de Leidenaar buiten de singels. Kanaalweg en Lammenschansweg, beide projecten onderzoeken ten zuiden van de Leidse kern, springen eruit. Dit komt omdat ze een bewoningsgeschiedenis aantonen van minimaal de Romeinse tijd tot de moderne periode.
Schenkingen
We ontvingen dit jaar twee schenkingen:
- Een enthousiaste dame nam contact op over een aantal bijzondere objecten in haar collectie. Zij gaf aan dat de objecten thuishoren in de Leidse archeologische collectie en vond het tijd om de bijzondere voorwerpen door te geven aan onze archeologen. Verscheidene Romeinse potjes, speelschijfjes en slingerkogels kwamen aan het licht, evenals een bijzondere 17e-eeuwse poffertjespan, bijna in nieuwstaat.
- Eén van de onderzoekers op onze studiezaal bleek het afgelopen jaar nog in het bezit te zijn van een bijzonder vogel/waterfluitje. Dit fluitje is uniek: we hebben dit type nog niet eerder gezien. Ook is het helemaal compleet. De vorm is bijzonder, met daarop een gekleurde glazuurlaag. De fluit werkt door het te vullen met water, en vervolgens blaas je in de opening. Hierdoor ontstaat een vogelachtig gefluit.
1000 vondsten
Zeven vrijwilligers werkten aan het project 1000 vondsten. Een project binnen de afdeling archeologie waarbij enthousiaste vrijwilligers bezig zijn met de nieuwste technieken om 3D modellen van archeologische vondsten te maken. Van deze modellen wordt dankbaar gebruikt gemaakt tijdens evenementen.
Hologramvitrine en archeologische collectie
De hologramvitrine was voor het eerst te zien in de bibliotheek van BplusC aan de Nieuwstraat. De 1000 vondsten-vrijwilligers zetten een volgende stap door filmpjes te maken voor in deze vitrine. Op de achtergrond werken we hard om de archeologische collectie voor de toekomst in goede conditie te houden. Ook is de archeologische collectie straks terug te vinden in ons e-depot (zie: hoofdstuk Digitaliseren en doorzoekbaar maken).
Foto (links): de hologramvitrine en een informatiepaneel bij BplusC.
Archeologische database xSitu
Een mooie mijlpaal zo aan het einde van 2023! De gemeente Leiden is de eerste gemeente met een eigen archeologische database met pakbon-inleesfunctie: xSitu. Met deze functie is het mogelijk om de archeologische data gestandaardiseerd bij ons te deponeren. Dat maakt deponeren uiteindelijk makkelijker en efficiënter voor de opgravende partijen. Kortom, een ontwikkeling om trots op te zijn. We konden de testfase van xSitu definitief afronden dankzij nauwe samenwerking met betrokken partners en leveranciers. We mogen nu spreken van een goed werkend programma.
Foto (rechts): de betrokken partijen bij de feestelijke borrel op 25 januari 2024.
Restauratieatelier
Restauratie stagiaires
In de eerste helft van 2023 liepen twee UvA restauratie studenten stage in het restauratieatelier. Anastasia Baars werkte aan een pilotproject dat te maken had met het verwijderen van passe-partouts en het aanbrengen van nieuwe zuurvrije verpakkingen. Het doel was een meer permanente en minder ruimte innemende berging van onze midden formaat collectie. Luca van de Zande restaureerde diverse boeken uit de Historische bibliotheek. Hierdoor zijn deze weer veilig te raadplegen.
Restauratieworkshop
In april 2023 was Erfgoed Leiden weer gastheer van een restauratieworkshop: Infilling losses, matching both color and texture, for book conservation van de vakvereniging Restauratoren Nederland. Deze werd gegeven door Rita Udina, boek- en papierrestaurator uit Barcelona. Twaalf Nederlandse restauratoren leerden nieuwe technieken waarmee ontbrekende materialen van een beschadigde boekband zo passend mogelijk aangevuld kunnen worden.
Bibliotheek
Dit jaar behaalden we een topscore van 701 nieuwe aanwinsten in de bibliotheek.
Een bijzondere aanwinst
In 2022 (her)ontdekte dr. Rens Tienstra (specialist op het gebied van het gregoriaans) in de collectie van onze bibliotheek het middeleeuwse handschrift Cantuale van het Klooster Lopsen (LB 65052-7 deel). Dit zijn gregoriaanse gezangen gewijd aan St. Jeroen, de dorpsheilige van Noordwijk. In 2023 publiceerde Tienstra het boek Lof & Luister. Het middeleeuwse officie voor de heilige Jeroen van Noordwijk. De Vereniging De Oude Dorpskern (Noordwijk) schonk dit boek aan Erfgoed Leiden. De auteur geeft hierin nadere toelichting, context en vertaling van deze 37 uitgebreide gezangen. Vroeger werden deze liederen gedurende Jeroensdag – 17 augustus - overdag en ’s nachts gezongen.
In 2023 zijn de gregoriaanse gezangen uit het herontdekte handschrift door de Noordwijkse Schola Gregoriana ingestudeerd en voor het eerst sinds 600 jaar ten gehore gebracht.
Afbeelding (links): een pagina uit het Cantuale van het Klooster Lopsen, LB 65052-7 deel. Erfgoed Leiden en Omstreken.
Beeldcollectie
De beeldcollectie noemen we ook wel de prentverzameling. Behalve prenten bewaren we hier ook andere afbeeldingen. Zoals foto’s (analoog en digitaal), tekeningen, topografische kaarten, albums, prentbriefkaarten, negatieven, glasnegatieven, film en video, geluidsfragmenten. In 2023 ontvingen we 64 schenkingen. Deze variëren van een tot enkele honderden, soms duizenden afbeeldingen.
Duurzaam bewaren door te digitaliseren
In 2023 digitaliseerden we 2537 glasnegatieven. Hieronder bevindt zich een schenking uit de nalatenschap van de Leidse School kunstenaar Alex Rosemeier. We kregen deze glasnegatieven van zijn kleinzoon. De glasnegatieven werden beschreven en verpakt voor permanente bewaring in een van onze depots. Digitalisering zorgt ervoor dat de fysieke glasnegatieven niet meer geraadpleegd hoeven te worden en zo dus beter bewaard blijven voor de toekomst.
Alexander Coenraad Rosemeier (1888-1992) kwam naar Leiden in 1905 als beroepsmilitair maar zijn echte ambitie was schilderen. Hij hoorde bij een groep kunstenaars die zich de Leidse School noemde. Deze kunstenaars trokken met ezel, penselen en verf erop uit om buiten te schilderen en dan vooral in de natuur.
Foto (rechts): Alex Rosemeier in zijn atelier, 75 jaar, 18 juli 1973. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Digitaliseren en doorzoekbaar maken
Nieuw collectiebeheersysteem
Informatie over ons verleden is verspreid over verschillende historische bronnen. Het is geen makkelijke opgave om al die bronnen toegankelijk te maken. Maar de computer helpt ons. Denk bijvoorbeeld aan digitaliseren, automatisch transcriberen, labelen of digitale depots. Bij Erfgoed Leiden zetten we ons volop in om onze diensten te verbeteren. In 2023 werkten we hard aan het vernieuwen van ons collectiebeheersysteem. Dat maakte de onderlinge verbinding tussen bronnen mogelijk. Zo kan iedereen in de toekomst nog beter zoeken door onze collecties. Vanaf 19 juni gingen we live met het nieuwe collectiebeheersysteem Nexus.
Artificial Intelligence (AI)
We maakten onze eerste stappen met AI. Deze technologie gaat waarschijnlijk voor veel veranderingen zorgen binnen het werkveld. Zeker bij het transcriberen van teksten en automatische generatie van afbeeldingen.
Uitbreiding beeldbank
In 2023 breidden we de beeldbank uit met beeldmateriaal van de gemeente Oegstgeest. 10.610 afbeeldingen geven inzicht in Oegstgeest door de tijd heen. Deze collectie zorgt ervoor dat het beeldmateriaal van de regio beter zichtbaar en bruikbaar is.
E-depot
Dit jaar waren we druk met het verder uitrollen van ons e-depot. In een e-depot wordt digitaal archief duurzaam opgeslagen. De doorlopende opname van bouwdossiers van de gemeente Leiden (1929-2010) is goed verlopen. Vorig jaar was dit 30 TeraByte (TB), inmiddels staat er 50 TB aan bouwdossiers in het e-depot. Daarnaast lopen er voorbereidingen voor de opname van verschillende collecties, onder andere videotulen en audiotulen (geluids- en video-opnamen van raadsvergaderingen) en luchtfoto's. In 2023 sloot de gemeente Katwijk zich aan bij het e-depot. In 2024 verwachten we de aansluiting van enkele andere gemeenten.
Preservica Dutch User Group
Het e-depotteam doet veel aan kennisdeling met andere archiefdiensten en leveranciers en maakt zich hard voor de doorontwikkeling van de e-depot software. Erfgoed Leiden is lid van de Preservica Dutch User Group en zit ook in het bestuur. Hierbij komen Nederlandse gebruikers van Preservica, de software van ons e-depot, samen om wensen en uitdagingen uit te wisselen. Samen presenteren we onze wensen en eisen voor doorontwikkeling van de software aan Preservica, en krijgen we meer gedaan dan alleen.
Foto (rechts): presentatie Dutch User Group bij internationale Preservica gebruikersdagen in Oxford.
CoreTrustSeal
We zijn dit jaar bezig geweest met voorbereidingen op de certificering van het e-depot door CoreTrustSeal. Dat is een organisatie uit het archiefvakgebied, dat wereldwijd certificaten voor e-depots uitreikt na een collegiale kwaliteitsbeoordeling. We schreven verschillende handleidingen en beleidsstukken. Er is o.a. een proces en handleiding voor het opnemen van particuliere archieven van bijvoorbeeld individuen, organisaties en stichtingen vastgesteld, als ook preserveringsbeleid. Dit laatste beschrijft onder andere hoe digitale bestanden duurzaam toegankelijk zijn en blijven. In 2024 dienen we de aanvraag in.
Nieuwe tool Bitstop
Erfgoed Leiden hielp bij de ontwikkeling van de tool Bitstop. De tool controleert onder andere of digitale archieven in de juiste structuur staan en geen virussen of corrupte bestanden bevatten. Daarnaast moeten digitale archieven vóór opname in het e-depot voorzien worden van metadata conform de landelijke metadatastandaard MDTO (Metagegevens Duurzame Toegankelijke Overheidsinformatie). Door middel van Bitstop kunnen we deze metadata geautomatiseerd toevoegen aan digitale archieven.
Foto (links): directeur Ariela Netiv, collega's en andere betrokkenen bij de feestelijke lancering van Bitstop op 1 november.
Onderzoeken en adviseren
Archeologie
Onze collega's geven advies op ruimtelijke projecten/bouwplannen/vergunningen op het gebied van archeologie. Het aantal archeologische adviezen in 2023 bedroeg:
Leiden: 12 | Leiderdorp: 22 | Zoeterwoude: 14 | Oegstgeest: 30 | Noordwijk: 44 | Hillegom, Lisse, Teylingen, Noordwijk, Nieuwkoop via Omgevingsdienst West-Holland: 219
Opgraving Haarlemmerstraat en ondergrondse containers
2023 stond in het teken van de afronding van de rapporten van de opgravingen in de Haarlemmerstraat en de ondergrondse containers in de binnenstad. Door deze projecten weten we nu veel meer over het ontstaan en de vroegste fase van de stad Leiden. Hierdoor kunnen we de komende jaren ook weer met frisse blik verder gaan met het onderzoek in de stad.
Foto (links): opgraving bij één van de ondergrondse containers in de Leidse binnenstad.
Duurzaamheid
Adviezen en vergunningen | Het aantal aanvragen was ook in 2023 vrij constant. Met het tijdelijk wegvallen van een monumentenadviseur was het flink doorwerken. In bijna alle aanvragen zaten facetten met betrekking tot het isoleren. Opvallend was dit jaar dat er veel aanvragen tussen zaten waar we recent een duurzaamheidsadvies voor opstelden.
Ruimtelijke adviezen: 339 | Monumenten adviezen: 403 | Adviezen monument mbt ontvankelijkheid: 183
Erfgoed Leiden was in 2023 betrokken bij 426 duurzaamheidsadviezen. Onze duurzaamheidsadviseurs brachten een bezoek aan 96 woningen voor een duurzaamheidsadvies. Daarnaast ontvingen vijftien bewoners een advies met betrekking tot het plaatsen van zonnepanelen. Via De Groene menukaart werden nog eens 315 digitale adviezen door bewoners zelf samengesteld.
Studentenwoningen verduurzamen
In januari waren, na een jaar lang verbouwen, twee monumentale studentenpanden aan de Hooigracht in Leiden klaar voor bewoning. De beide rijksmonumenten van studentenhuisvester DUWO, die bij de renovatie ook nog eens zijn verduurzaamd, werden donderdag 12 januari geopend door Yvonne van Delft, wethouder Energie, Werk & Inkomen en Cultuur.
Aan het einde van het jaar is een groot project gestart om alle historische panden van DUWO met studentenwoningen te bezoeken ten behoeve van een maatwerkadvies.
Foto (links): © DUWO/Gemeente Leiden
Tentoonstelling, duurzaamheidslezingen en inloopspreekuren in het Leidse stadhuis
De tentoonstelling over het verduurzamen van historische woningen en monumenten was van donderdag 2 februari t/m 20 februari gratis te bezoeken in het Leidse stadhuis. Adviseurs van Erfgoed Leiden gaven tips en informatie tijdens inloopspreekuren en lezingen. De tentoonstelling werd, net als de drie lezingen en de diverse inloopspreekuren, erg goed bezocht.
Foto (rechts): tentoonstelling 'Verduurzamen van historische woningen en monumenten' in het Leidse stadhuis. © Simone Both
Monumenten
Leiden kreeg in 2023 achttien nieuwe beschermde gemeentelijke monumenten bij. Met deze aanvulling op het beschermde erfgoed heeft Leiden nu in totaal 1632 beschermde gemeentelijke monumenten. Het aantal beschermde Rijksmonumenten in de gemeente Leiden is in 2023 gelijk gebleven met het jaar daarvoor (1241).
Op onze website besteedden we aandacht aan enkele nieuw aangewezen monumenten. Zoals Steenstraat 55-55a-e en Morsstraat 3, Breestraat 121 – Wolsteeg 2 en een voormalig stalgebouw aan de Utrechtse Veer 29a-d en 30a-b en 31.
Bouwhistorie
Het aantal bouwhistorische onderzoeken in 2023 bedroeg 55.
Bouwhistorisch depot opgeruimd
Leiden is een van de weinige plaatsen in Nederland met een eigen bouwhistorisch depot. Dit depot huisvest de ‘collectie historische bouwfragmenten’. Deze begon ooit als een bescheiden verzameling maar wordt nu steeds professioneler beheerd. Het collectieplan bepaalt wat er wordt verzameld. Dit heeft geleid tot een gestructureerde acquisitie.
Stagiairs Tom Beukenkamp en Sam Blonk (derdejaars studenten van de Reinwardt Academie) documenteerden en sloegen de vondsten op in het bouwhistorische depot, om de collectie goed te ontsluiten. Na een grondige inspectie en inventarisatie zijn de vondsten netjes opgeborgen in de depotkasten. Momenteel werken stagiaires aan een beheerplan om ervoor te zorgen dat de vondsten goed bewaard blijven voor de toekomst. De volgende stap is om de vondsten nog toegankelijker te maken voor onderzoek en een breder publiek. Hierdoor kan hun waarde voor de geschiedenis volledig benut worden.
Foto (links): kasten met bouwhistorisch materiaal in het depot van Erfgoed Leiden.
Jonge bouwkunst: 'Waarderen vanuit het levend geheugen'
In 2023 waren we druk rondom een grote subsidieaanvraag voor het initiatief Waarderen vanuit het levend geheugen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het initiatief is onderdeel van ons jonge bouwkunst project. Het doel van de subsidieaanvraag is de ontwikkeling van een algemeen toepasbare methode van het analyseren en waarderen van gebouwd erfgoed, inclusief het bewonersperspectief. Tot nu toe was namelijk het oordeel van een expert, zoals een architectuurhistoricus, hierbij erg belangrijk. Waar we bij de waardering van gebouwd erfgoed nog maar weinig rekening mee houden, is de betekenis die bewoners zelf aan hun leefomgeving geven. Dat is gek, want die omgeving wordt niet alleen bepaald door de bouwers, ontwikkelaars en overheden, maar juist ook door bewoners en gebruikers. Daarom bedachten we - naast de al bestaande waarderingscriteria - een nieuw criterium voor het waarderen van de leefomgeving: de gebruikerswaarde. Juist de periode 1970-1990 blijkt geschikt voor het ontwikkelen van een nieuwe methode die als doel heeft het bewonersperspectief mee te laten wegen. Want naast de eerste en huidige bewoners, kun je ook de betrokkenen die meebouwden en -beslisten spreken. Door tijdens wijkactiviteiten met (eerste) bewoners in gesprek te gaan, leren we meer over de plekken en objecten die zij zelf belangrijk vinden.
Met ons idee voor deze nieuwe methode dongen - samen met nog 26 andere landelijke initiatieven - mee naar een subsidie uit het Faro-budget: 1,3 miljoen. Dit budget is door het Rijk ter beschikking gesteld. Ons initiatief werd goedgekeurd en uiteindelijk is ons een bedrag van €62.300,00 toegezegd. We kunnen hier in 2024 verder mee aan de slag.
Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld (SHS)
2023 was ondanks de najaarsregen een goed jaar voor de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld. Ook dit jaar weer meer aanvragen voor winkelpuiherstel. Dit gaat vaak in combinatie met een aanvraag voor kleurherstel van het schilderwerk.
- In 2023 telden we 8 aanvragen voor winkelpuisubsidies;
- 19 aanvragen voor kleurensubsidie op gevels;
- 7 aanvragen voor de subsidie voor historische objecten (o.a. stoepen);
- 1 aanvraag voor de subsidie voor historische gevelreclame
Breestraat 106
De werkzaamheden aan dit hoekpand op adres Breestraat 106 zijn klaar. De grote winkelramen van bakker Paris Pain zijn hersteld. Door het afkrabben van de vele verflagen kwam het originele eikenhout van de winkelramen weer tevoorschijn. Om het af te maken kwamen de gouden jugendstil-letters op de puibalk terug en kregen de kozijnen van de woning erboven weer een geel-rode kleur.
Lees verder onder de foto
En dat allemaal op basis van historisch (kleur)onderzoek. Wat verduurzaming betreft veranderde het enkel glas in isolatieglas. Hierdoor zijn de stookkosten in de toekomst lager. En zo voelt het binnen qua temperatuur een stuk prettiger aan. Het pand kan nu weer een lange tijd mee.
Kleurherstel historische bruggen
Een apart kleurherstelproject – buiten de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld om - is dat van de historische bruggen in de Leidse binnenstad. Een gezamenlijke inspanning van de Gemeente Leiden en Erfgoed Leiden om de binnenstad aantrekkelijker én authentieker te maken. Erfgoed Leiden deed onderzoek naar de kleurgeschiedenis van de zogenaamde poppenleuningen. In 2023 is er gestart met het kleurherstel van de poppenleuningen van wit naar 'historisch zwart'. Nog niet alle brugleuningen zijn hersteld; ook in 2024 blijft dit project doorlopen.
Leren en inspireren
Dit jaar verwelkomden we 4050 bezoekers van jong tot oud in het kader van educatie. Dit is al het bezoek waarvan bezoekers aan de studiezaal van zijn uitgezonderd. Dat is een toename in vergelijking met het jaar 2022 (3863 bezoekers).
Leiden en de slavernij
2023 was het herdenkingsjaar slavernijverleden. Wij merkten dat veel docenten uit het voortgezet onderwijs behoefte hadden aan archiefbronnen om mee te werken in hun lessen. Daarom maakten wij het bronnenpakket ‘Slavernij en Leiden.’ Op onze website staan nu archiefstukken over slavernij en kolonialisme, die we speciaal voor het voorgezet onderwijs hebben uitgekozen. Docenten kunnen hier zelf mee aan de slag of ze kunnen gebruik maken van een van onze lessuggesties. We hopen dat ze de lessen die ze maken ook met ons delen, zodat collega’s hier in de toekomst mee kunnen werken.
Afbeelding (links): Thomas van Hees en zijn bediende Thomas op een schilderij van Michiel van Musscher, 1687. Detail. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
Dienstverlening
Studiezaal
Dit jaar verwelkomden we 2014 studiezaalbezoekers. Er kwamen ca. 9.325 aanvragen binnen voor inzage van originelen (8.927 in 2022). Voor het eerst is scanning-on-demand de meest populaire manier om ons te bereiken. Daarmee kunnen mensen gratis scans aanvragen uit onze archieven. Voor die tijd was dat ons antwoordformulier. Het aantal scanverzoeken is ten opzichte van 2022 zelfs bijna verdrievoudigd, van 379 naar 996.
Uitbreiding chatservice
Voor onze chatservice zijn we bezig om een samenwerking aan te gaan met een aantal andere Zuid-Hollandse archiefinstellingen, waardoor we vaker online kunnen zijn. Hierover meer in 2024.
Een bijzondere vondst
Een leuke ontdekking, die niet alleen in onze Vondst van de Week stond, maar ook in diverse kranten en regionale media is gepubliceerd. Bij een ‘reguliere’ indiceerklus in de oude notariële archieven doken twee namen op, ‘bekend van radio en tv’, die door Rembrandt waren afgebeeld op twee grote schilderijen. Het gaat om Marten Soolmans en Oopjen Coppit. In Leiden was op 24 april 1634 een testament opgemaakt. Hieruit werd onder andere duidelijk dat ze nog zeker een jaar na hun huwelijk op het Rapenburg hebben gewoond. Overigens was er in Leiden al een getuigenverklaring van Marten bekend, en een ondertrouwakte (het huwelijk was in Amsterdam gesloten, waar beiden vandaan kwamen).
Foto (links): collega's André en Michiel met de notariële akte in handen.
Bruiklenen
Er zijn in 2023 drie bruikleenaanvragen gedaan, die allen gehonoreerd zijn. Het gaat om:
- Objecten uit de panden Hogewoerd 59-63 naar de Stichting Diogenes Leiden voor de tentoonstelling 50 jaar Stichting Diogenes Leiden 13 januari t/m 6 maart 2023;
- Een terra sigillata scherf met slaven/gevangenen ten behoeve van de tentoonstelling: Julius Caesar 16 september 2023 t/m 20 mei 2024 in Hermitage Amsterdam;
- Zegels aan de Universiteit van Amsterdam Opleiding Conservering en Restauratie van cultureel erfgoed ten behoeve van de analyse van de materialen waaruit de zegels bestaan en voor het testen van de effectiviteit van de gekozen reinigingsmethoden.
Bezoekers (fysiek en online)
Samenwerken
Erfgoeddeal
In 2023 kreeg Leiden subsidie via de Erfgoeddeal. Met dit geld van het Rijk kunnen we de vergroening van de binnenstad serieus aanpakken. Vergroening is nodig om klimaatverandering en biodiversiteit aan te pakken. Groen is eeuwenlang een belangrijk onderdeel geweest van de oude stad. Dat gaan we weer als uitgangspunt nemen bij het goed doordacht en zorgvuldig vergroenen van de stad. Dit is uiteraard een zaak van de lange adem. Maar hiermee krijgen we een goed plan hoe we dat gaan doen. Uiteraard gaan we er ook direct mee aan de slag bij de herinrichting van delen van de binnenstad.
Renovatie en verduurzaming weer een stapje verder
Eind 2022 stelde de Leidse gemeenteraad budget beschikbaar voor het renoveren en verduurzamen van het gebouw aan de Boisotkade. Een groot deel hiervan is bestemd voor de vervanging van de verouderde installaties. In mei presenteerde het architectenbureau Studio Groen+Schild het voorlopig ontwerp (VO).
Afbeelding: nieuwe entree (buitenkant) van Erfgoed Leiden en Omstreken. © Studio Groen+Schild
Opvallend zijn de uitnodigende ingang, het expositielint met verschillende historische thema’s uit Leiden en omstreken, en een deel van een depot dat Schatkamer wordt.
Afbeelding: nieuw entreegebied (binnen) van Erfgoed Leiden en Omstreken © Studio Groen+Schild
Het technisch uitwerken van het ontwerp doen we samen met een aannemer (du Prie bouw & ontwikkeling), een installateur (BRI) en verschillende gespecialiseerde adviseurs. Als we deze samenwerking met goed resultaat afronden, kan de aannemer straks ook de uitvoering doen.
Afbeelding: nieuwe Schatkamer van Erfgoed Leiden en Omstreken © Studio Groen+Schild
Voor de medewerkers en de studiezaal vonden we tijdelijke huisvesting. Zo verhuist de studiezaal naar de studiezaal van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Ook een aantal medewerkers kan daar tijdens de verbouwing een werkplek krijgen.
Afbeelding: nieuwe studiezaal van Erfgoed Leiden en Omstreken © Studio Groen+Schild
Meer ontdekken in ons verleden?
Op de hoogte blijven van onze activiteiten kan via de Erfgoed Leiden en Omstreken nieuwsbrief. In 2023 verstuurden we acht keer een nieuwsbrief naar 1655 ontvangers (1571 in 2022). Gemiddeld openden zo’n 61% van de ontvangers de nieuwsbrief (52% in 2022).
De Vondst van de Week blijft actueel en populair. Met deze rubriek brengen we ontdekkingen in de stad én de regio onder de aandacht.
Op social media plaatsen we elke week berichten over ons werk. Volg ons op Facebook, X, Instagram en LinkedIn.