CZY MAM ADHD? Krótki poradnik dla (dorosłych) osób, które zastanawiają się nad diagnozą.

ADHD (Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) stało się w ostanim czasie bardzo popularnym tematem w świecie mediów społecznościowych. Wiele osób, które zostały zdiagnozowane dzielą się swoimi osobistymi przeżyciami i przemyśleniami na ten temat. Często opisują różne obserwacje dotyczące własnego codziennego funkcjonowania oraz trudności jakie wiążą się z tą diagnozą. Wśród „objawów” ADHD jakie opisują można znaleźć:

• gubienie przedmiotów,
• porzucanie zadań w trakcie ich wykonywania z powodu dekoncentracji,
• problemy z podejmowaniem decyzji,
• niezdarność ruchową, uderzanie się np. o meble,
• trudność w hamowaniu reakcji emocjonalnych, silniejsze odczuwanie emocji od innych osób,
• męczliwość w sytuacjach społecznych,
• problemy ze snem,
• natrętne myśli, overthinking, ruminacje,
• prokrastynację,
• zaniedbywanie obowiązków i zamartwianie się z tego powodu,
• problem z kontrolą czasu, spóźnianie się, przychodzenie za wcześnie,
• trudność w podjęciu działania jeśli inne działanie jest już zaplanowane za kilka godzin,
• przypływy energii przeplatane z wyczerpaniem,
• zapominanie o zobowiązaniach,
• stany przeciążenia sensorycznego,
• nadmierne reakcje emocjonalne, nawet na niewielkie przeszkody, frustrację,
• przełączanie się pomiędzy nadmierną otwartością społeczną, a samoizolacją,
• opór przed polecanymi aktywnościami, zainteresowaniami, popularnymi treściami,
• trudności w odmawianiu, stawianiu granic, trosce o siebie,
• nadwrażliwość na krytykę,
• małą odporność na doświadczenia, stres i wyzwania,
• trudności w przypominaniu sobie treści,
• problemy decyzyjne np. odnośnie kariery zawodowej,
• nadmierną czujność,
• utratę czujności w czasie rozmowy, odpłyniecie myślami pomimo kontynuowania wypowiedzi,
• obsesyjne zainteresowania,
• nagłą utratę zainteresowania czymś, co dotychczas było pasją,
• pozwalanie innym na złe traktowanie z powodu niezapamiętywania zranień doświadczanych od nich, niestawianie granic,
• nadmierną wrażliwość na odrzucenie,
• oraz wiele wiele innych (te wymienione pochodzą z popularnego konta na Instagramie).

Oglądając tak liczne treści, którymi dzielą się już zdiagnozowane osoby można odnieść wrażenie, że ADHD jest bardzo obszerną kategorią diagnostyczną. W tworzonych na bieżąco treściach, dodawane są wciąż nowe objawy, na dodatek dotyczące różnych sfer życia. Co ciekawe, czasami doświadczenia, o których mówią osoby zdiagnozowane, wydają się być znajome, możemy mieć poczucie, że czasami „też tak mam” :) Może to stwarzać wrażenie, że ADHD jest w rzeczywistości szeroko rozpowszechnione, a jedynie niedodiagnozowane i wzbudzać niepokój o swoje zdrowie u wielu osób. Coraz częściej spotykam się z pytaniami od moich pacjentów o to, czy uważam, że powinni poddać się diagnozie w kierunku ADHD. Czasami i tak wykonują diagnozę, niezależnie od mojej opinii na ten temat : )

Zastanawiając się nad tym czego potrzebuje osoba zaniepokojona o to, czy może mieć ADHD, na myśl przychodzi mi, aby zwrócić się do podstaw, czyli tzw. kryteriów diagnostycznych.

Kryteria te to zestaw problemów czy trudności, które muszą być obecne u danego pacjenta, aby lekarz psychiatra (ADHD jest diagnozą medyczną, stawianą przez lekarza) mógł uznać, że dany pacjent faktycznie ma zaburzenie. Skąd lekarz bierze te kryteria? Z podręcznika, czyli „międzynarodowej klasyfikacji chorób”. (Obecnie aktualne są ICD-11, wydawane przez WHO oraz DSM-5 wydawane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. W praktyce klinicznej lekarze kierują się obydwoma tymi podręcznikami, pomimo różnic w podejściu prezentowanym w nich co do niektórych zaburzeń). Co zatem można przeczytać w podręcznikach? Niezależnie czy diagnoza dotyczy dziecka czy dorosłego kryteria dotyczą 3 obszarów: zaburzeń uwagi, nadpobudliwości i impulsywności. Przyjrzyjmy się po kolei każdemu z nich.

Zaburzenia uwagi

Każdy czasami ma problem z koncentracją uwagi. Wiele czynników związanych ze stanem organizmu oraz zadania, które wykonujemy wpływa na to czy łatwo nam się skupić i na jak długo. W zdrowym organizmie uwaga zazwyczaj pływa, tzn. po okresie skupienia dekoncentrujemy się, a potem na powrót skupiamy i tak w kółko. Przy długotrwałej aktywności (np. wykład na uczelni) możemy nawet nie zauważać tych zmian, chociaż część treści do nas nie dotarła i nie zapamiętaliśmy ich. W przypadku ADHD problem jest trochę inny. Z powodu niskiego poziomu pobudzenia w korze mózgowej trudno jest osobie zapoczątkować skupienie na treści, która go nie pobudza (gra komputerowa pobudza, długotrwała, monotonna wypowiedź nie pobudza), a nawet jak się skupi, to szybko straci koncentrację na rzecz innych, bardziej pobudzających treści (czasami własnych myśli). Problem ten jest stały, występuje od najmłodszych lat i w wielu sytuacjach oraz na tyle nasilony, że wyraźnie utrudnia funkcjonowanie i wyróżnia na tle rówieśników. W praktyce problem ten doprowadza do licznych wpadek, niepowodzeń, kłopotliwych sytuacji i one zdarzają się regularnie i od lat. Skala tego problemu u osoby z ADHD wyraźnie wykracza poza znane każdemu doświadczenie zgubienia czegoś albo zapomnienia o czymś ważnym.

Nadpobudliwość

W kryteriach diagnostycznych opisana jest jako „nadmierna aktywność ruchowa i trudność w pozostawaniu w bezruchu, najbardziej widoczna w zorganizowanych sytuacjach, które wymagają samokontroli zachowania”. Jak widać kryteria skupiają się tylko na aspekcie ruchowym i faktycznie osoby z ADHD mają trudność w powstrzymaniu się od stałego poruszania się, wiercenia, dotykania części garderoby, włosów, skubania skórek czy zabawy przedmiotami w czasie np. rozmowy. Co ciekawe objaw ten potrafi całkowicie zniknąć w sytuacji maksymalnego skupienia na czynności, która osobę bardzo zaciekawiła. W kryteriach nie ma nic na temat gonitwy myśli, przeskakiwania z wątku na wątek, czy kołowrotka w głowie, o których często mówią osoby zdiagnozowane. Wydawałoby się, że to też forma nadpobudliwości, jednak wszystko wskazuje na to, że należy je przypisać do zaburzeń uwagi.

Impulsywność

Według ICD-11 „Impulsywność jest tendencją do działania w odpowiedzi na nagłe bodźce, bez namysłu lub rozważania ryzyka i konsekwencji.” W zasadzie ta definicja dosyć dobrze wyjaśnia ten problem. W dzieciństwie impulsywność, podobnie zresztą jak nadruchliwość, może być bardziej widoczna. Dziecko impulsywne „nie umie” czekać, więc może z niecierpliwości przepychać się, przerywać innym, odpowiadać na pytanie zanim wysłucha go do końca. Nastolatki i dorośli z kolei mogą wyciągać wnioski co do sytuacji zbyt szybko, zanim wezmą pod uwagę wszystkie czynniki. Decyzje tak podjęte mogą być obciążone wieloma błędami i prowadzić do konfliktów i kłopotów. O takim nastolatku dorośli czasem mówią, że „najpierw działa potem myśli”. Impulsywni dorośli czasami mylą swoją impulsywność z ekstrawertyzmem nazywając w ten sposób swoją tendencję do szybkiego reagowania emocjami i głośnego ich wyrażania.

Oprócz obecności objawów należących do tych trzech wyżej opisanych obszarów, istnieją jeszcze dwie bardzo ważne kwestie, od których zależy potwierdzenie diagnozy.

Pierwszą z nich jest okres wystąpienia objawów. ADHD jest zaburzeniem neurorozwojowym co oznacza, że jest związane z rozwojem układu nerwowego. Jeśli osoba ma ADHD to znaczy, że miała je całe życie, objawy nie mogą pojawić się u niego dopiero na późniejszym etapie życia np. na studiach. Oczywiście objawy te mogły wyrażać się w różny sposób na poszczególnych etapach życia, przykładowo nadruchliwość obserwowana u dzieci np. 6-letnich nie będzie wyglądać tak samo jak nadruchliwość u 36-latka. Dorośli przystosowują się do wymogów środowiska np. szkoły, pracy i uczą się lepiej kontrolować swoją nadruchliwość. Podobnie jest z zaburzeniami uwagi, z czasem każdy wypracowuje przynajmniej podstawowe strategie radzenia sobie z nimi.

Druga kwestia decydująca o możliwości postawienia diagnozy to nasilenie objawów. Po przeczytaniu listy trudności, które wymieniłam na początku tekstu, łatwo zauważyć, że w niektórych sytuacjach doświadcza ich każda osoba. Nie ma człowieka, który nie miałby nigdy problemów z koncentracją czy zapamiętywaniem, każdemu zdarzyło się prokrastynować lub zgubić coś. Jesteśmy wrażliwi na wiele okoliczności, które mogą negatywnie wpływać na skuteczność działania np. sen, dieta, stres, choroby, presja otoczenia, cechy osobowości. Różnica pomiędzy takim typowo „ludzkimi” błędami a objawami zaburzenia to ich nasilenie. W przypadku ADHD nasilenie objawów z trzech podstawowych obszarów diagnostycznych, jest na tyle duże, że powoduje stałe, wielokrotne i zauważalne konsekwencje w codziennym życiu.

Mogą dotyczyć adaptacji do wymagań szkoły czy pracy, osiągnięć i potrzeby zwiększania wysiłku, aby opanowywać objawy i osiągać wyniki zbliżone do innych, relacji interpersonalnych i funkcjonowania w grupach społecznych.

Ważne jest, aby dodać, że również w grupie osób z postawioną diagnozą występują widoczne różnice w nasileniu objawów. Po pierwsze związane są z podtypem ADHD, a po drugie niektóre osoby mają po prostu silniejsze objawy, a niektóre łagodniejsze. Jeszcze dwa słowa o podtypach, nie jest to szczególnie istotne w tym tekście, ale faktycznie wyróżnia się kilka podtypów ADHD w zależności od dominujących objawów. Można mieć podtyp głównie z objawami nieuwagi (nadruchliwość i impulsywność nie są bardzo nasilone lub ich nie ma), głównie z objawami nadruchliwości i impulsywności (nieuwaga może być również obecna chociaż jest mniej istotna klinicznie w porównaniu z pozostałymi) lub podtyp mieszany (w którym wszystkie objawy są wyraźnie widoczne).

A zatem wracając do głównego celu tego tekstu. Zastanawiasz się czy warto zgłosić się na diagnozę w kierunku ADHD? Kiedy czujesz niepokój, bo „też tak masz” jak osoby z social mediów, które obserwujesz, to przyjrzyj się kryteriom diagnostycznym i zadaj sobie o nie pytania. Następnie zapytaj o to samo swoich rodziców/dziadków/opiekunów z dzieciństwa, jak to było kiedy byłeś/byłaś niemowlęciem, maluchem 2-3 letnim, przedszkolakiem 5-6 letnim i dzieckiem na początku szkoły podstawowej. Jeśli wasze odczucia się pokrywają i kryteria diagnostyczne wydają się być spełniane całe życie to wtedy warto zainwestować w diagnozę u specjalisty. Prawidłowa diagnoza powinna składać się z kilku spotkań z psychologiem diagnostą, w czasie których przeprowadzi z Tobą wywiad oraz wykona testy diagnostyczne oraz ze spotkania z lekarzem psychiatrą, który oceni wyniki badań i potwierdzi diagnozę.

Agata Wasilkiewicz